باشگاه خبرنگاران جوان؛ رامین آریان راد* - سحرگاه ۲۴ فوریه ۲۰۲۲ (اسفند ماه ۱۴۰۰) با فرمان ولادیمیر پوتین شیپور جنگ میان روسیه و اوکراین نواخته شد. از آغاز کمتر کسی تحلیلی از زمان‌دار شدن جنگ بیان می‌کرد، زیرا خاطره جنگ پنج روزه روسیه علیه گرجستان همچنان زنده بود. در سال ۲۰۰۸، روسیه با یورشی نظامی به گرجستان در یک جنگ برق آسا، ضمن تسلیم دولت تفلیس، دو منطقه اوستیای جنوبی و آبخازیا را از گرجستان جدا و استقلال آنان را به رسمیت شناخت.

از سوی دیگر، روسیه در سال ۲۰۱۳ - ۲۰۱۴ شبه جزیره کریمه اوکراین را بدون درگیری جدی از آن کشور جدا کرد. سپس در جنگ گسترده سال ۲۰۲۲ دامنه تصرفات را گسترش داد. براساس برآورد موسسه آمریکایی مطالعات جنگ (ISW) تا اواخر سال ۲۰۲۵، روسیه توانسته است در مجموع ۱۹.۲ درصد خاک اوکراین شامل شبه جزیره کریمه، بخش‌های قابل توجه استان‌های دونتسک، لوهانسک، خرسون، زاپوریژیا و... را تصرف کند که تقریباً معادل ایالت اوهایو آمریکا است. البته این نواحی با توجه به ادامه درگیری دائماً در حال تغییر است.

همچنین با توجه به آمار‌های غیر رسمی، کشته‌های جنگ از سال ۲۰۲۲ تا دسامبر ۲۰۲۵ بین ۱۵۰ هزار تا ۱ میلیون کشته تخمین زده شده است. نبرد همچنان در پوکروفسک، خارکیف، جنوب شرق زاپوریژیا، لیمان، سیورسک و... در حال انجام است و به صورت روزانه جنگ هوایی و پهپادی ادامه دارد. 
 با این حال، طولانی شدن جنگ ۲۰۲۲ اوکراین، طرف‌های درگیر را وادار به ارائه نظراتی در خصوص ایجاد یک فرایند آتش بس و سپس صلح پایدار کرده است.

طرح‌های صلح برای خاتمه جنگ

در همین راستا، ابتدا در سال ۲۰۲۲ اوکراین طرح صلحی ۱۰ ماده‌ای به نام «فرمول صلح زلنسکی» را ارایه کرد که مورد اجماع قرار نگرفت. سپس روسیه طرحی را تحت عنوان «شرایط صلح روسیه» مطرح کرد و از پس آن، چین طرح ۱۲ ماده‌ای تحت عنوان ابتکار چین را عنوان کرد. در پی آن، به صورت مشترک چین و برزیل طرح صلح شش ماده‌ای را مطرح کردند. سپس اتحادیه اروپا «طرح مرحله‌ای» را روی میز گذاشت که هیچ کدام از طرح‌های صلح توفیق نیافتند. آخرین طرح صلح معرفی شده توسط آمریکا در دوره زمامداری دونالد ترامپ بوده است.

طرح صلح ترامپ برای اوکراین

با ادامه جنگ، دونالد ترامپ با پیروزی بر رقیب خود در انتخابات ۲۰۲۴ آمریکا یکی از شعار‌های خود را خاتمه دادن ۲۴ ساعته نزاع روسیه و اوکراین مطرح کرد. ترامپ معتقد بود که اگر به جای جو بایدن در سال ۲۰۲۲ در کاخ سفید حضور داشت هیچگاه جنگ اوکراین رخ نمی‌داد. به هر روی، شعار پایان جنگ در ۲۴ ساعت از همان ابتدا مضحک به نظر می‌رسید چرا که امری غیر ممکن بود. اما تلاش ترامپ جهت ایجاد صلح از سوی روسیه و اوکراین و اروپا مورد توجه قرار گرفت. زیرا نظم حاکم بر جنگ که بر مقابله با روسیه و حمایت از اوکراین استوار بود را برهم می‌زد.

پس از ماه‌ها گفت‌و‌گو سرانجام ترامپ طرح صلح خود را با ۲۸ ماده ارائه کرد. طرحی که از همان ابتدا مورد انتقاد اوکراین و متحدان اروپاییش قرار گرفت چرا که به عقیده برخی تحلیلگران اقتباسی از طرح صلح روسیه بوده است. این طرح در شش بخش مطرح شد:

• نخست، آتش‌بس و مدیریت جنگ (ماده ۱ الی ۶) شامل توقف جنگ و استقرار نیرو‌های صلح.
• دوم، وضعیت سرزمینی (ماده ۷ الی ۱۲) شامل برسمیت شناختن روسیه بر شبه جزیره کریمه و بخش‌هایی دیگر در شرق اوکراین.
• سوم، وضعیت ناتو (ماده ۱۳ الی ۱۷) شامل توقف روند عضویت اوکراین در ناتو. 
• چهارم، تضمین امنیتی و نظامی (۱۸ الی ۲۱) شامل ادامه کمک نظامی به اوکراین و تضمین دفاع از دولت کی‌یف.
• پنجم، اقتصاد، تحریم و بازسازی (ماده ۲۲ الی ۲۵) شامل رفع مرحله به مرحله تحریم‌های روسیه و بازسازی اوکراین از طریق سرمایه‌های بلوک شده روسیه در غرب.
• ششم، دیپلماسی پسا جنگ (ماده ۲۶ الی ۲۸) شامل فرایند‌های دیپلماسی جهت ایجاد نظم پساجنگ.

پس از رسانه‌ای شدن بند‌هایی همچون عدم عضویت در ناتو، پذیرش تسلط قوای روسیه بر استان‌های شرقی از سوی اوکراین و مواردی نظیر کاهش نیرو‌های مسلح اوکراین و ادامه فشار‌های آمریکا نهایتاً زلنسکی رییس‌جمهور اوکراین پذیرفت که از عضویت در ناتو چشم پوشی می‌کند. اصلی که خود یکی از دلایل بروز جنگ بود.

سیاست ترامپ اول آمریکاست نه اول اوکراین!

در همین راستا، به نظر می‌رسد با توجه به تغییر سیاست‌ها در آمریکا (آمریکای ترامپ)، این بار زلنسکی قربانی منافع آمریکا شده است. ترامپ با شعار «پول آمریکا باید صرف آمریکا شود نه جنگ‌های بی پایان» به قدرت رسید؛ لذا اوکراین در دیدگاه ترامپ یک ابزار چانه زنی است نه یک شریک ارزشمند که با هر وسیله‌ای باید آن را حفظ کرد.

در نگاه آمریکا و بر اساس سند امنیت ملی این کشور (منتشر شده در سال ۲۰۲۵) رقیب اصلی آن کشور در قرن ۲۱، چین است نه روسیه. در نتیجه باید از بند جنگ فرسایشی با روسیه حتی به بهای واگذاری سرزمین‌های اوکراین رها شد و بر چین متمرکز بود. ضمن آنکه جنگ اخیر بیش از پیش مسکو را وابسته چین کرده است لذا با اتمام جنگ باید این دو شریک را از هم جدا کرد. آمریکا در دوران شوروی نیز این سیاست را پیش برده بود. در آن دوران با عادی سازی روابط با چین، بین این دو غول جهان شرق جدایی انداخت تا با خالی کردن پشت مسکو از متحدی قدرتمند، چون چین، سرانجام فروپاشی شوروی را در سال ۱۹۹۱ رقم بزند.

در همین راستا و با توجه به سیاست اول آمریکا‌ی ترامپ باید بیان داشت تنهایی اوکراین به حدی رسیده است که زلنسکی رییس‌جمهور اوکراین چندی پیش در سخنرانی‌ای گفته بود که مردم اوکراین در یک شرایط حساس تاریخی قرار دارند بگونه‌ای که می‌بایست بین شرافت و شریک راهبردی (آمریکا) یکی را برگزیند؛ که البته به نظر می‌رسد با از دست رفتن ۲۰ درصد از خاک اوکراین، زلنسکی هم شرافت خود را از دست داده و هم با پذیرش عدم عضویت در ناتو نمی‌تواند روی آمریکا به عنوان یک شریک راهبردی دائمی حساب باز کند؛ لذا به نظر می‌رسد راه صلح واقعی برای اوکراین از طریق پذیرش نقش این کشور در عرصه بین‌الملل آن هم به عنوان یک دولت حائل است.

راه صلح اوکراین؛ حضور در عرصه بین‌الملل به عنوان دولت حائل

در نتیجه، تثبیت صلح برای اوکراین نه با وعده‌های ترامپ محقق می‌شود نه با ترحم پوتین، بلکه از طریق بازگشت به سیاست بی‌طرفی فعال قابل حصول است. در عرصه بین‌الملل به کشوری دولت حائل گفته می‌شود که بین دو یا چند قدرت بزرگ قرار داد. اوکراین نیز در شرایط فعلی، ژئوپولتیکی به شکل دولت حائل دارد؛ بنابراین اوکراین ضمن پذیرش بی‌طرفی رسمی، توافق امنیتی چند جانبه با غرب و شرق، تعلیق مطالبات ارضی و نهایتاً تبدیل شدن به کریدور همکاری (به ویژه در حوزه انرژی) خود را به عنوان «پل امنیتی» بین دو قدرت بزرگ شرق و غرب تثبیت کند. در کنار این فرایند، می‌بایست ضمن حضور فعال هر عرصه دیپلماسی، ارتش (ارتشی کوچک، اما حرفه‌ای) خود را تقویت کرده و با همکاری دو یا چند جانبه با کشورهای دو سوی حائل، جایگاه خود را ارزشمند کند. بگونه‌ای که ضمن تشویق کشور‌های دو سوی حائل به همکاری، هزینه حمل نظامی به خود را افزایش دهد.

*پژوهشگر مسائل اوراسیا